Wszechświat i filozofia

Czy możliwe jest uprawianie filozofii bez oglądania się na naukę?

Teoretycznie, tak. Będzie to jednak filozofia utykająca, zubożona, programowo obojętna na badanie filozoficznych aspektów nowych odkryć pasjonujących umysły współczesnych. Teoretycznie jest możliwe także uprawianie nauki połączone z zupełną obojętnością na wszelką filozofię, nawet filozofię nauki. Wiara w intuicję czy praktykowanie metody prób i błędów może być wtedy praktyczną namiastką filozofii. Właściwie pojęta filozofia nie ma jednak na celu zabijania intuicji przyrodnika, lecz twórcze inspirowanie nowych zagadnień.

Zbiór artykułów i esejów składających się na tę książkę powstał nie tyle z metodologicznych analiz, co raczej z codziennej praktyki autorów zmuszonych przez charakter swych zajęć do przebywania w kręgu zagadnień i filozofii, i nauk przyrodniczych, zwłaszcza tzw. kosmoogii relatywistycznej. Książka ta jest wynikiem kilkuletniej pracy i współpracy autorów. Wprawdzie każdy z nas ponosi wyłączną odpowiedzialność za to, co napisał, sądzimy jednak, że jesteśmy zasadniczo zgodni zarówno w stawianiu problemów, jak i w sposobie ich rozwiązywania. (fragment Wstępu).

Czy warto było, po 36 latach, wznawiać tę pozycję? Warto. Są po temu przynajmniej trzy powody: po pierwsze, o żadną z moich (nie całkiem moich, bo jest przecież współautor) dawnych książek Czytelnicy nie dopominali się tak często, jak właśnie o tę. A Czytelnicy w takich sprawach zawsze mają rację. Po drugie, pisaliśmy tę książkę, gdy byliśmy młodzi, a młodość ma swój styl, jest pełen entuzjazmu i swoistej żarliwości. I po trzecie, ciągle jest zapotrzebowanie na Życińskiego. Odszedł za szybko, jego Czytelnicy są zawiedzeni. A w tej książce przemawia swoim językiem z najlepszych lat: anegdotą, ciętą ripostą, zaskakującym zwrotem językowym i przede wszystkim oryginalną myślą, która, prowadząc Czytelnika po łatwo dostępnej powierzchni, potrafi dać nurka w głąb, gdzie czeka olśnienie.
Michał Heller

Spis treści:

Przedsłowie. Do Czytelnika trzeciego wydania

Wstęp

I. W kręgu mitów współczesnych
O entuzjazmie bez entuzjazmu

1. Mit języka (J. Życiński)
Od ideału nauki do nauki jako mitu
Antymetafizyczna metafizyka

2. Mit metody (J. Życiński)
Pochwala anarchizmu (metodologicznego)
Czy poza nauką można się zbawić?
Epistemologiczne konsekwencje wylewania dziecka z kąpielą

3. Mit Prometeusza (J. Życiński)
Jak rodzą się mity?
Następstwa „świętego przymierza”

4. Prometeusze bez kompleksów (J. Życiński)
Granice świata i granice języka
W cieniu niewyrażalnego

II. Zmagania
Żyć i filozofować

1. Logika i nostalgia (J. Życiński)

2. Marzyciel metodologiczny (J. Życiński)

3. Szczęście odnalezione w trzecim świecie (J. Życiński)
Empiryzm bez dogmatów
Falsyfikatory i społeczeństwo
Poza terenem falsyfikowalności
Fakty zamiast laurek

4. Dziedzictwo liberała (J. Życiński)
W kręgu moralistyki bez łaski
Z Beacon Hill do Damaszku

5. Wypisy z Whiteheada (M. Heller)
Moje spotkania z Whiteheadem
Przeciw filozofii kamienia
Tak, jak istnieje melodia...
Przygoda ludzkości
Postlogion

6. Kosmiczna religia Alberta Einsteina (M. Heller)

III. Doświadczenie filozofii i filozofia doświadczenia W stanie drogi

1. Przypis do Platona (M. Heller)

2. Liczę więc jestem (M. Heller)

3. Przyczynek do sporu o istnienie świata (M. Heller)

4. Odkrywanie czwartego świata, czyli geografia ludzkiego poznania (M. Heller)
Kulig i filozofia
Największy cud Wszechświata
Teoria trzech światów
Czy istnieje „czwarty świat”?
Wyjaśnienie tezy
Po szóste, niepokój metafizyczny

5. Logosfera a świat fizyki (M. Heller)
Wprowadzenie
Matematyczność świata
Topologiczna teoria sensu
Człowiek i logosfera
Zwątpienie Bertranda Russella

6. Realizm Sokratesa (M. Heller)

IV. Z dziejów idei kosmologicznych
Zmiana perspektywy

1. Prehistoria teorii względności (M. Heller)
Od Arystotelesa do Kopernika
Galileusz – Kartezjusz – Newton
Od Leibniza do Einsteina
Teoria względności

2. Ewolucja współczesnej kosmologii (M. Heller)
Historia kosmologii – przypadek dla metodologa
Pierwsze zagadnienia współczesnej kosmologii
Narodziny współczesnej kosmologii
Dalszy rozwój kosmologii relatywistycznej
Kosmologia Lemaître’a
Kosmologia Milne’a
Kosmologia robertsonowska i neonewtonowska
Kosmologia stanu stacjonarnego a zasada zachowania energii
Rozwój radioastronomii
Zagadnienie syntezy pierwiastków chemicznych a model gorącego Wszechświata
Izotropowe promieniowanie tła i model gorącego Wszechświata
Inne kierunki rozwoju
Wnioski

V. Czas i kreacjonizm
Tertium datur

1. Własności czasu a twierdzenia o osobliwościach (J. Życiński)
Kosmolog wobec czasu
Zagadnienie osobliwości w kosmologii relatywistycznej
Jednorodność czasu
Spójność i gęstość czasu
Skończoność czasu
Nowe twierdzenia i dawne pytania

2. Hipoteza śmierci cieplnej Wszechświata (M. Heller)
Spór o hipotezę
Teorie fenomenologiczne i statystyczne
Kilka uwag o definicji entropii
Hipoteza śmierci cieplnej w świetle termodynamiki relatywistycznej
Zagadnienie „strzałki czasu”
Zakończenie

3. Teorie kosmologiczne a kreacjonizm – aspekty metodologiczne (J. Życiński)

4. Kreacjonizm a współczesna kosmologia – nowe treści starego pytania (M. Heller)
Teologia a nauki empiryczne
Zagadnienie początku w teologii
Zagadnienie początku we współczesnej kosmologii
O pewnych ważnych ograniczeniach
Wnioski

VI. Wszechświat i sens
Zamyślenie

1. Wszechświat i myśl (M. Heller)
Zawrót głowy
Kosmos i mity
Milczenie Kosmosu
Świat wartości
Wartość nauki i Wszechświata

2. Wszechświat i człowiek (M. Heller)
Początki giną w mroku
Czy łatwo wyprodukować życie?
Genesis ducha

3. Wszechświat i czas (M. Heller)
Filozofia zegarka
Przyszłość jest bałaganem
Pociecha w statystyce
Tajemnicy czasu ciąg dalszy
Historia i świadomość

4. Wszechświat i ewolucja (M. Heller)
Horyzonty ewolucji
Ewolucja mechanistyczna
Ewolucja prawdopodobieństw
Ewolucja kosmiczna
Ewolucja i moralność
Ewolucja i społeczeństwo
Wszechświat i Sens

Posłowie do II wydania
Ekspansja kosmologii
W stronę nauki ponowożytnej?

Bibliografia
Indeks nazwisk